Ruimte-organisatie in het klaslokaal

Algemene uitgangspunten waar u en uw team het over eens moeten worden: Zorg goed voor uzelf! Als docent heeft u een podium nodig, niet letterlijk zoals vroeger, maar wel een ruimte van waaruit u duidelijk zichtbaar bent voor elke leerling. In de regel geeft u de methode aan en legt feiten uit, waarvoor u alle aandacht moet kunnen krijgen. Elk obstakel in het gezichtsveld van de leerling bemoeilijkt uw werk: tafels waarop projectoren staan, computerterminals, kinderstoelen, mobiele mediastations, te veel ruggen van klasgenoten of zelfs uw eigen Alukoffer.

Het doel is een vrij en onbelemmerd uitzicht. Is het centrale docentenbureau tussen u en de klas wel echt nodig? Misschien is een enkele tafel met een stoel aan de zijkant al voldoende om de inschrijvingen in het klassenregister te doen? Het voordeel: u heeft direct vrije toegang tot het midden van de ruimte. Dit is uw ‘catwalk,’ want elke leerling kan u zien. En – anders dan bij een modeshow – u wilt met elke leerling direct oogcontact kunnen maken. Het is belangrijk om de tafels zo te plaatsen dat de zichtlijn vrij naar voren kan worden gericht.

Tafels in ideale opstelling (1)
Ideaal zijn groepstafels met vier zitplaatsen: de leerlingentafels staan tegenover elkaar en wijzen naar de leraar voor in de klas. Bij tweezitstafels kan maximaal één tafel dwars naar achteren worden gezet. De tafels staan rond een leeg middengebied, zo dicht mogelijk bij de wand van het klaslokaal. In het midden is er voldoende ruimte voor presentaties op een verrijdbaar (digitaal) schoolbord, op andere presentatieborden. of voor een cirkel van stoelen. Helaas is er in onze scholen maar zelden een geschikte ruimte-indeling te vinden waarbij de lengte en breedte van de ruimte ongeveer gelijk zijn.

Tafels in een busopstelling (2)
De busvorm is een compromisoplossing die recht doet aan zoveel mogelijk leerlingen met een goed zicht op het ‘onderwijspodium.’ Aanpassen van de opstelling is echter lastig: er staan veel tafels in weinig ruimte en de tafelopstelling is complex. Als de tafels moeten blijven waar ze staan, verplaatsen de studenten hun stoelen naar de kruispunten en eindpunten van de tafels op een zodanige manier dat coöperatieve vormen van leren mogelijk worden. De kruispunten van de tafels bieden voldoende ruimte met A2-formaat posters te werken. Het tafeloppervlak is niet voldoende voor grotere formaten. Groepscommunicatie is succesvol, ook al is visueel contact met de docent tijdens het groepswerk niet altijd vanuit alle posities mogelijk. Door de nabijheid van groepsleden dichtbij elkaar, kan het geluidsvolume beperkt blijven. Het is dan wel belangrijk dat de leerlingen de ‘30 cm-stem’ kennen en zich eraan houden. Dit murmelvolume maakt gelijktijdige communicatie binnen verschillende groepen mogelijk. Aandachtspunt is dat de groepen op de grootst mogelijke afstand van elkaar werken om daarmee het risico van volume-opbouw te verminderen.

Vierkante tafels (3)
De vierkante klas is zeer geschikt voor het open discours in de klas: iedereen ziet iedereen. Een grote vrije ruimte in het midden biedt ruimte voor toneelspel, presentaties en nog veel meer. Maar waar moeten we de leerlingen plaatsen? De tafels moeten zo dicht mogelijk bij de muur staan. Deze opstelling heeft dus een aantal nadelen. De doorgang tussen de muur en de tafel is smal. Materialen in kasten achter de leerling kunnen tijdens de les niet gemakkelijk worden verwijderd. Bij de communicatie in kleine groepen is de hele klas snel betrokken. Maar de vierkante tafels hebben ook duidelijke voordelen. Passages tussen de rijen tafels bevorderen de mobiliteit van de leerlingen. Zitten in kleine groepen is mogelijk op de hoek- en eindpunten van de tafelrijen. Als er mondeling of alleen op kleine werkoppervlakken gewerkt moet worden, blijven de tafels staan waar ze staan. Indien werkbladen boven formaat A2 vereist zijn, wordt één eindtafel per keer verplaatst – in totaal slechts vier tafels. Voorafgaand aan de groepswerkfase bevinden de werkmaterialen zich in het midden van de ruimte op materiaallijsten en zijn ze gemakkelijk toegankelijk voor iedereen.

Tafels in een rij (4)
Bij de traditionele zitopstelling in rijen zijn alle ogen gericht op de voorkant, de focus ligt op de leraren. De leerlingen zitten met z'n tweeën aan tafel, de buren zijn de directe gesprekspartners. De rij achter elke tafel biedt om snel groepen van vier personen te vormen zonder de tafels te hoeven verplaatsen. De grootte van het materiaal is beperkt, maar samenwerking is mogelijk. De groepssamenstelling wordt bepaald door de stoel van de leerling. De afstand tussen de groepen kan worden vergroot en het gespreksvolume kan worden verminderd. Het is nadelig dat tijdens de groepswerkfase de helft van de klas met de rug naar de centrale onderwijspositie zit. Als leraar moet je daarom aan de lange kant staan. Alternatieve borden, whiteboards of projectieschermen ondersteunen uw werk hier. Materiaal kasten blijven vrij toegankelijk.

Tafels als lange centrale tafel (5))
De tafelopstelling in bestuurskamervorm is zeer communicatief en geeft deels echte werksituaties weer. Leerlingen kunnen oefenen met het omgaan met complexe communicatiesituaties. Niet alleen leraren zijn op deze manier zichtbaar, de communicatiepartners links, rechts en tegenovergesteld maken de communicatiemogelijkheden zeer divers - maar ook storingsgevoelig. Daarom is deze tafelindeling geschikt voor zelfcompetente leerlingen of voor zeer communicatieve onderwijsprocessen met gemotiveerde leerlingen of geconcentreerd individueel werk. Het vormen van kleine groepen is niet erg tijdrovend: gebruik boeken of kleine displays als ruimtescheiders of schuif de tafels uit elkaar. Alleen dan hebben de leerlingen de kans om hun eigen processen te controleren en minder gestoord te worden door andere groepen. Uit het computerondersteunde onderwijs en uit de lessen met zeer heterogene leergroepen komt een interessante variant: het lange schoolbord in het midden wordt geflankeerd door tafels die aan lange zijden zijn gepositioneerd en waar allerlei activiteiten plaatsvinden. In het klaslokaal zelf kan de sociale vorm dus vloeiend worden veranderd. In complexe situaties kunnen leerlingen, afhankelijk van hun vermogen, kennismaken met verschillende communicatieve processen. Voorwaarde voor dit ruimteontwerp is dat de groep klein is danwel de ruimte groot is.

Tafels in hoekvormen (6)
Elke tafelgroep voor vier leerlingen wordt naar een centraal punt geleid, is gemakkelijk toegankelijk en kan snel worden omgezet van een individueel of duo naar een groepssituatie. Als een gemengde vorm van bus- en groepstafelsituatie zijn alle tafels in de ruimte licht hellend en exact afgestemd op de centrale positie. Planken aan of onder de tafels zijn een belemmering. Als het klaslokaal groot genoeg is, biedt deze opstelling veel bewegingsvrijheid, een brede doorgang in het midden en een goed zicht. Deze zitopstelling creëert veel open ruimtes, zodat materiaaltafels aan het einde van de ruimte kunnen worden geplaatst en gemakkelijk bereikbaar zijn.

En wat als niets lijkt te werken?
Coöperatief en communicatief onderwijs is ook mogelijk in nauwe, volle ruimtes die niet opnieuw ingericht kunnen worden. Zorg ervoor dat de ruimte weinig afleiding biedt van het leerproces, bijvoorbeeld door overtollige tafels en stoelen, rommelige planken, oude presentaties, muurkranten of posters te verwijderen.

Dit artikel werd eerder gepubliceerd in Neue Deutsche Zeitung (2017/3).